Ο ‘δομισμός’ και ο ‘μεταδομισμός’ ως επιστημολογική προσέγγιση στις κοινωνικές επιστήμες και τις επιστήμες του ανθρώπου

 

Πάντειο Πανεπιστήμιο
Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας
Εαρινό Εξάμηνο 2024-25

Μάθημα (11Μ305):

Ο ‘δομισμός’ και ο ‘μεταδομισμός’ ως επιστημολογική προσέγγιση
στις κοινωνικές επιστήμες και τις επιστήμες του ανθρώπου
Αριστείδης Μπαλτάς, Θοδωρής Δημητράκος και Κώστας Στεργιόπουλος
Ημέρα και ώρες διδασκαλίας: Τετάρτη, 18:15-21:00, αίθ. Μ318, ΕΜΠ (Κτήριο Πατησίων)
Έναρξη: Τετάρτη, 19-2-2025, 18:15
Επικοινωνία: Α. Μπαλτάς (abaltas@central.ntua.gr), Κ. Στεργιόπουλος (kwssterg@phs.uoa.gr)

Περίληψη μαθήματος
Το σεμινάριο επικεντρώνεται στο φιλοσοφικό κίνημα που έλαβε χώρα στη Γαλλία εν πολλοίς κατά τη
δεκαετία 1960-1970 μέσω του έργου μιας πλειάδας στοχαστών που μπορούμε να αποκαλέσουμε
καταχρηστικά «γενιά του 1960»: Λέβι-Στρως, Αλτουσέρ, Λακάν, Φουκώ, Μπουρντιέ, Μπαρτ, Ντεριντά,
Σερ, Ντελέζ, κ.ά. Το κίνημα αποκαλείται συνήθως (μάλλον άστοχα) «δομισμός» ή/και «μετα-δομισμός», με
ασαφές το περιεχόμενο των χαρακτηρισμών, ενώ το αντίστοιχο έργο τείνει να προσλαμβάνεται στις μέρες
μας (εξίσου άστοχα) ως ‘μεταμοντέρνο’ έργο που αφορά κυρίως τη λογοτεχνία και την κριτική της.
Το σεμινάριο αποσκοπεί να ανατρέψει την κυρίαρχη εικόνα, αναδεικνύοντας τη γνωσιοθεωρητική
ή επιστημολογική στοχοθεσία του κινήματος: καίριο μέλημα των περισσότερων που το αποτέλεσαν ήταν η
ανάδειξη ή συγκρότηση του επιστημονικού καθεστώτος που διέπει –ή οφείλει να διέπει– τους ‘κλάδους’
των κοινωνικών επιστημών και των επιστημών του ανθρώπου. Με προκείμενες ή κριτήρια που οι ίδιοι
διαμόρφωναν σε συνάρτηση με το έργο των απευθείας δασκάλων τους, οι οποίοι αποτελούσαν ‘παραδόξως’
ειδικούς των φυσικών και μαθηματικών επιστημών.
Εξετάζεται το έργο των εν λόγω δασκάλων, η καίρια συμβολή της Γλωσσολογίας του Σωσύρ,
νοούμενης ως επιστήμη της γλώσσας, όπως και το έργο των Μαρξ και Φρόιντ, νοούμενο επίσης ως
επιστημονικό. Σε αυτή τη βάση εξετάζεται το έργο καθενός από τους στοχαστές της ‘γενιάς του 1960’ –όσο
ο χρόνος επιτρέπει– όπως συνδέεται έμμεσα ή άμεσα με το φιλοσοφικό έργο των πρωτεργατών της
λεγόμενης «ηπειρωτικής» φιλοσοφικής παράδοσης εν γένει (Χέγκελ, Νίτσε, Χούσερλ, Χάιντεγγερ). Έτσι
αναδεικνύεται μια, ας πούμε, «ηπειρωτική» φιλοσοφία των επιστημών που μπορεί να αντιπαρατεθεί γόνιμα
στην αντίστοιχή της κατά την «αναλυτική» παράδοση (λογικός εμπειρισμός ή λογικός θετικισμός,
«ιστορικιστική στροφή», κοινωνική κατασκευασιοκρατία κ.λπ.).

Βιβλιογραφία
Διατίθεται πλέον πλήρες σύγγραμμα με επιμέλεια Αριστείδη Μπαλτά και Θοδωρή Δημητράκου. Πρόσθετη
βιβλιογραφία κατά τη διεξαγωγή του μαθήματος.
Αξιολόγηση
Είτε κατ’ οίκον εξέταση με θέματα που δίδονται στην τελευταία συνάντηση και οφείλουν να απαντηθούν
σε δύο εβδομάδες είτε απαλλακτική εργασία με θέμα που οφείλει να προσδιορισθεί σε συνεργασία με τους
διδάσκοντες πριν το πέρας της 8ης συνάντησης.

Λογική ροή του μαθήματος
1. Εισαγωγή. Γενική επισκόπηση. Ιδιαιτερότητες του γαλλικού εκπαιδευτικού συστήματος, του
διανοητικού κλίματος την εποχή που ενδιαφέρει και του γαλλικού φιλοσοφείν. Φιλοσοφία και ιστορία
της φιλοσοφίας. Φιλοσοφία και ιστορία της επιστήμης. «Γαλλική επιστημολογία».
2. Η αντίληψη περί επιστήμης που διαμόρφωσε η Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα και το
‘μεταφυσικό χάσμα’ που δημιουργήθηκε: πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί ‘επιστημονικά’ η
απαράκαμπτή –τουλάχιστον φαινομενικά– ελευθερία της βούλησης και η κανονιστική διάσταση των
ανθρώπινων λειτουργιών; Οι απαντήσεις της λογοκρατίας, της εμπειριοκρατίας, του Καντ και του
Γερμανικού Ιδεαλισμού. Η διάκριση μεταξύ επιστημών της ‘φύσης’ και επιστημών του ‘πνεύματος’
(Naturwissenschaften έναντι Geisteswissenschaften). Εξήγηση έναντι ερμηνείας. Πρώτες προσπάθειες
διαμόρφωσης κοινωνικών επιστημών και επιστημών του ανθρώπου.
3. Φιλοσοφικό υπόβαθρο της ‘γενιάς του 1960’. Χέγκελ και Νίτσε. Το ζήτημα Σπινόζα.
4. Φαινομενολογία: Χούσερλ και Χάιντεγκερ. Η πρόσληψή της στη Γαλλία: Σαρτρ (Jean-Paul Sartre) και
Μερλώ-Ποντύ (Maurice Merleau-Ponty)
5. Επιστήμες-πρότυπο: Μαρξ και Φρόιντ που επηρέασαν ποικιλοτρόπως.
6. Η συγκρότηση της «Γαλλικής επιστημολογίας» σε σχέση με τις φυσικές επιστήμες και τα Μαθηματικά.
Κοϋρέ (Alexandre Koyré): μια νέα ιστορία της επιστήμης. Μπασελάρ (Gaston Bachelard): Φυσική,
Χημεία, «επιστημολογικά εμπόδια», επιστημονική πρόοδος, η «φιλοσοφία του όχι». Κανγκυλέμ
(Georges Canguilhem): ο φιλόσοφος των επιστημών της ζωής. Καβαγιές (Jean Cavaillès): φιλοσοφική
προσέγγιση των Μαθηματικών. Τα γενικά χαρακτηριστικά της προσέγγισης: διάκριση επιστημονικού
και εμπειρικού αντικειμένου, συν-συγκρότηση επιστημονικού αντικειμένου, εννοιολογικού
συστήματος και διαδικασιών ελέγχου υποθέσεων (πειραματικών συναλλαγών).
7. Το πέρασμα από τις φυσικές επιστήμες και τα Μαθηματικά στις κοινωνικές επιστήμες και τις επιστήμες
του ανθρώπου. Η ‘καθοδηγητική’ εν προκειμένω επιστήμη της Γλωσσολογίας κατά Σωσύρ (Ferdinand
de Saussure) και ο ‘δρόμος της έννοιας’.
8. Πρώτη ‘επέκταση’: η «δομική ανθρωπολογία» του Λεβί-Στρως (Claude Levi-Strauss).
9. Η επιστημονική «ήπειρος» της ανθρώπινης ιστορίας. Από τον Μαρξ στον Αλτουσέρ (Louis Althusser).
Η «Σχολή των Annales»
10. Η επιστήμη της ανθρώπινης υποκειμενικότητας: από τον Φρόιντ στον Λακάν (Jacques Lacan).
11. Αρχαιολογία (ή γενεαλογία) της γνώσης. Ιδέες και θεσμοί, γνώση και εξουσία: Φουκώ (Michel
Foucault).
12. Άλλοι επιστημονικοί κλάδοι: Κοινωνιολογία κατά Μπουρντιέ (Pierre Bourdieu). Γενική σημειολογία
και θεωρία της λογοτεχνίας κατά Μπαρτ (Roland Barthes). Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός κατά
Βερνάν (Jean-Pierre Vernant) και Βινταλ-Νακέ (Pierre Vidal-Naquet).
13. Οι ‘καθαυτό φιλόσοφοι’: Ντεριντά (Jacques Derrida), Ντελέζ (Gilles Deleuze) και Σερ (Michel Serres).
Συμπεράσματα περί την έννοια «επιστήμη».

Σημείωση: η παραπάνω ροή συνιστά ροή επιχειρήματος. Δηλαδή δεν συνεπάγεται ότι καθεμιά από τις
παραπάνω ενότητες θα καταλαμβάνει την ίδια χρονική διάρκεια. Αυτή εξαρτάται, εκτός των άλλων, από
την εξέλιξη των συζητήσεων στο μάθημα

---